عاطفه رشنویی _ هر ساله، ۹ اوت، جامعه جهانی به پیشنهاد سازمان ملل متحد و در چارچوب مأموریت‌های یونسکو، «روز بین‌المللی مردمان بومی جهان» را گرامی می‌دارد؛ روزی برای یادآوری جایگاه بی‌بدیل جوامعی که هزاران سال است با سرزمین‌های خود پیوندی ناگسستنی دارند. این پیوند نه‌تنها بر زیست‌بوم و تنوع فرهنگی جهان اثر گذاشته، بلکه بخش مهمی از میراث جهانی را شکل داده است.
مفهوم «میراث جهانی» در کنوانسیون ۱۹۷۲ یونسکو بر حفاظت از آثاری تأکید دارد که «ارزش جهانی برجسته» دارند و متعلق به تمامی بشریت‌اند. اما در پس این آثار، اغلب جوامعی بومی زیسته‌اند که نه‌تنها سازندگان و نگهبانان این میراث بوده‌اند، بلکه سنت‌های ناملموس، دانش‌های بومی و نظام‌های معنوی‌شان نیز بخشی جدایی‌ناپذیر از ارزش آن‌هاست.
بیانیه‌های یونسکو بارها یادآور شده‌اند که حفاظت مؤثر از میراث جهانی بدون مشارکت فعال مردمان بومی ممکن نیست. این جوامع با شناخت عمیق از سرزمین و محیط خود، شیوه‌های مدیریت و نگهداری را در طی نسل‌ها بهینه کرده‌اند.
در متن کنوانسیون ۱۹۷۲، هرچند واژه «مردمان بومی» به‌طور مستقیم کم‌تر آمده، اما اصول آن بر «حفاظت مشترک» و «منافع بین‌المللی» استوار است. این حفاظت در سال‌های اخیر با تفسیرها و اسناد تکمیلی یونسکو، مانند «سند سیاستی ۲۰۱۵ در خصوص میراث جهانی و جوامع بومی»، معنایی عملی و فراگیر یافته است. این سند تأکید می‌کند که:
«ـ مردمان بومی باید در تمامی مراحل شناسایی، نامزدی و مدیریت میراث جهانی مشارکت داشته باشند؛
ـ حقوق فرهنگی و حق تصمیم‌گیری آن‌ها در ارتباط با سرزمین و سنت‌هایشان باید محترم شمرده شود؛
حفاظت از میراث باید به بهبود کیفیت زندگی این جوامع بینجامد.»
یونسکو «میراث جهانی» را پلی برای گفت‌وگو میان فرهنگ‌ها می‌داند. مردمان بومی، به‌عنوان نخستین روایتگران تاریخ یک مکان، قادرند داستان‌هایی فراتر از داده‌های باستان‌شناسی یا معماری بیان کنند. این روایت‌ها، اگر در مدیریت پایگاه‌های میراث جهانی لحاظ شوند، به درک عمیق‌تر بازدیدکنندگان و به هویت‌بخشی معاصر کمک می‌کنند.
در ایران، نمونه‌هایی چون چغازنبیل، نقش‌برجسته‌های ایلامی یا منظر فرهنگی اورامانات، همگی با فرهنگ‌های محلی و مردمان بومی گره خورده‌اند. اگر این جوامع در تصمیم‌گیری و بهره‌برداری پایدار مشارکت داشته باشند، حفاظت از این میراث پایدارتر خواهد بود.
با وجود اهمیت این پیوند، در بسیاری نقاط جهان، مردمان بومی با تهدیداتی مانند توسعه ناپایدار، تغییرات اقلیمی و محدودیت‌های اقتصادی مواجه‌اند. گاه حتی فرآیند ثبت میراث جهانی، اگر بدون گفت‌وگو و توافق با این جوامع انجام شود، می‌تواند منجر به محدودیت دسترسی یا تضییع حقوق آنان شود.
یونسکو در بیانیه‌های خود هشدار داده است که حفاظت واقعی، نیازمند رویکردی حقوق‌محور است که میراث ملموس و ناملموس را در کنار هم و در پیوند با زندگی روزمره جوامع بومی پاس دارد.
برای عملی‌کردن این رویکرد در چارچوب کنوانسیون ۱۹۷۲، می‌توان بر محورهای زیر تمرکز کرد:
مدیریت مشارکتی: تدوین و اجرای طرح‌های مدیریتی با حضور نمایندگان مردمان بومی.
ثبت میراث ناملموس مرتبط: شناسایی و ثبت آیین‌ها، زبان‌ها و هنرهای بومی که به مکان‌های میراث جهانی معنا می‌دهند.
انتفاع پایدار: ایجاد فرصت‌های گردشگری فرهنگی و صنایع دستی که منافع اقتصادی مستقیم برای جوامع بومی داشته باشد.
آموزش و انتقال دانش: برگزاری برنامه‌های آموزشی برای جوانان بومی جهت آشنایی با ارزش‌های جهانی و مهارت‌های حفاظتی.
پژوهش‌های مشترک: همکاری میان پژوهشگران و جوامع بومی برای مستندسازی تاریخ شفاهی و دانش‌های بومی.
روز جهانی مردمان بومی جهان فرصتی است برای بازاندیشی در سیاست‌های حفاظت از میراث جهانی؛ فرصتی برای آن‌که در کنار معیارهای علمی و فنی، به صدای صاحبان نخستین این سرزمین‌ها گوش دهیم. کنوانسیون ۱۹۷۲ و بیانیه‌های یونسکو ما را فرا می‌خوانند که حفاظت را نه صرفاً یک وظیفه بین‌المللی، بلکه یک تعهد اخلاقی و انسانی بدانیم.
در نهایت، میراث جهانی زمانی واقعاً «جهانی» خواهد بود که همه جوامع، به‌ویژه مردمان بومی، در شکل‌دادن به آینده آن سهیم باشند؛ چرا که آنان نه فقط بخشی از گذشته، بلکه شالوده‌سازان آینده پایدار این میراث‌اند.