سید لطف‌الله هاشمی ـ نیروی کار، یکی از مهم‌ترین و اساسی‌ترین عوامل تولید و اشتغال از مهم‌ترین شاخص‌های توسعه‌یافتگی است. اشتغال و کار نه فقط تضمین‌کننده حداقل معیشت افراد بلکه موجب اعتماد به نفس و بروز احساس نشاط در جامعه می‌شود.(طاهری، شهنام، توسعه اقتصادی و برنامه‌ریزی) در حالی‌که بیکاری امروزه مهم‌ترین و اساسی‌ترین مسأله کشور، به‌ویژه استان خوزستان است و چنان‌چه چاره‌ای برای کاهش آن اندیشیده نشود، گسترش فقر و افزایش ناهنجاری‌های اجتماعی (سرقت، فحشا، اعتیاد، جنایت، فروپاشی خانواده‌ها و…) را در پی خواهد داشت.
مسأله بیکاری از یک‌سو به دلیل ساختار جمعیتی جوان و عرضه فراوان نیروی کار و از سوی دیگر ناشی از رشد اندک تقاضا برای نیروی کار (به دلایل سرمایه‌گذاری ناکافی و…) در جامعه، تشدید گردیده است.
در اصل ۲۸ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در خصوص وظیفه دولت نسبت به اشتغال آمده است: دولت موظف است با رعایت نیاز جامعه به مشاغل گوناگون، برای همه افراد امکان اشتغال به کار و شرایط مساوی را برای احراز مشاغل ایجاد نماید.
در این گزارش، تحولات شاخص‌های بازار کار در استان خوزستان در سال‌های ۱۳۵۵ تا ۱۳۹۰ بر پایه نتایج سرشماری‌های عمومی نفوس و مسکن، و در سال‌های پس از آن بر اساس نتایج طرح آمارگیری نیروی کار بررسی شده است.
طرح آمارگیری نیروی کار با هدف براورد شاخص‌های نیروی کار از سال ۱۳۸۴ در سراسر کشور اجرا می‌گرد. در این طرح، شاغل به فرد در سن کار که در هفته تقویمی قبل از هفته آمارگیری (هفته مرجع)، طبق تعریف کار، حداقل یک ساعت کار کرده یا بنا به دلایلی به‌طور موقت کار را ترک کرده است، گفته می‌شود.
افرادی که به انجام خدمت وظیفه عمومی مشغول هستند و کسانی که برای یکی از اعضای خانوار خود که با وی نسبت خویشاوندی نیز دارد، کار می‌کنند و از این بابت مزد و حقوق دریافت نمی‌کنند.( کارکنان فامیلی بدون مزد) نیز شاغل محسوب می شوند.
محاسبات بر پایه نتایج سرشماری های عمومی نفوس و مسکن 90-1355 و آمارگیری از نیروی کار نشان می‌دهد:
1. در دوره زمانی سال های 90-1355، میانگین نرخ رشد سالانه شاغلان 10 ساله و بیشتر کشور و استان خوزستان به ترتیب ۲.۵ درصد و ۲.۱ درصد بوده است.
2. بر اساس نتایج سرشماری سال ۵۵، نرخ بیکاری در جمعیت ۱۰ ساله و بیشتر استان ۱۴.۸ درصد اعلام شده است، در آن سال، 45.7 درصد از تعداد بیکاران اعلام شده استان (حدود 37 هزار نفر)، بیکاران فصلی بوده که 94.7 درصد آنان، كشاورزان، دامداران و جنگلداران بودند در حالی که در سرشماری های سال ۱۳۳۵ و پس از انقلاب، بیکاران فصلی، جزء شاغلان محسوب شده اند. با یکسان سازی تعاریف شاغل و احتساب بیکاران فصلی در در زمره شاغلان، در سال ۵۵، نرخ بیکاری استان خوزستان، 8 درصد بود که در اثر جنگ ایران و عراق و تحولات سیاسی و اقتصادی دهه نخست پس از پیروزی انقلاب ( تحریم‌های اقتصادی در واکنش به گروگان‌گیری دیپلمات های آمریکا، کاهش سرمایه‌گذاری پس از مصادره اموال کارآفرینان اقتصادی،...) ، به ۲۲.۱ درصد در سال ۶۵ افزایش و پس از پایان جنگ به 16.1 درصد در سال 75 رسید.
3. در سال های 90ـ1355، بیشترین نرخ بیکاری کشور (۱۴.۸ درصد) و استان (۲۵.۷ درصد) در سال ۹۰ بود.
4. نتایج آمارگیری از نیروی کار نشان می‌دهد که درهمه سال‌های ۱۴۰3- ۱۳۹۵ نرخ بیکاری جمعیت ۱۵ ساله و بیشتر استان خوزستان بیشتر از رقم مشابه کل کشور بود.
روند کاهشی نرخ بیکاری در سال های 1403-1395 در کشور، لزوماً به معنای بهبود وضعیت بازار کار نیست و می تواند به دلیل پایین بودن نرخ مشارکت اقتصادی و خروج از جمعیت فعال باشد. مثلا در سال های 1401-1396، کمترین نرخ بیکاری و نرخ مشارکت اقتصادی در سال 1401 بوده است. بنا بر این، تحلیل دقیق‌تر نیازمند توجه به افزایش یا ثبات نرخ مشارکت در کنار کاهش بیکاری است.
در سال 1403، سهم بیکاران ۳۵- ۱۸ ساله کشور از بیکاران ۱۵ ساله و بیشتر، 69.3 درصد بود. این آمارها نشان دهنده سهم بالای بیکاری جوانان از بیکاران ۱۵ ساله و بیشتر می باشد. در این سال، نرخ بیکاری جمعیت ۳۵- ۱۸ ساله کشور و استان خوزستان به ترتیب 14.7 درصد و 22.7 درصد بود. در سال‌های ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۳، در استان خوزستان، نرخ بیکاری جمعیت ۱۸ تا ۳۵ ساله مردان بین ۱۶.۵ تا ۱۹.۸ درصد و زنان بین ۳۷.۹ تا ۴۴.۴ درصد در نوسان بوده است که بیانگر شدت بیشتر بیکاری در زنان جوان نسبت به مردان می باشد.
در بهار ۱۴۰۴ نرخ بیکاری در جمعیت ۱۵ ساله و بیشتر استان خوزستان با رقم ۱۲.۴ درصد بیشترین میزان در بین استان‌های کشور بود.
نسبت اشتغال:
نسبت اشتغال، تعداد شاغلان در هر صد نفر جمعیت ۱۵ ساله و بیشتر را نشان می‌دهد نسبت اشتغال، متأثر ازنرخ مشارکت اقتصادی و نرخ اشتغال (و نرخ بیکاری) می‌باشد.
نتایج آمارگیری از نیروی کار نشان می‌دهد که:
ـ در سال‌های 1403- 1384، بیشترین نسبت اشتغال در کشور و استان خوزستان در سال 84 (سال پایانی دولت سید محمد خاتمی) بوده است.
ـ در همه سال‌های دوره زمانی سال‌های 1403- 1384، نسبت اشتغال استان خوزستان کمتر از رقم مشابه کشور بوده است.
5. بر اساس نتایج سرشماری‌های عمومی نفوس و مسکن، در دوره زمانی سال‌های ۹۰-۱۳۵۵، بیشترین میانگین نرخ رشد سالانه تعداد شاغلان کشور به میزان ۳.۵ درصد در دوره زمانی سال های ۸۵- ۱۳۷۵ (شامل سال های ۸۴- ۱۳۷۶ دوره ریاست‌جمهوری آقای خاتمی) و کمترین آن(۰.۰۷ درصد) در سال های ۹۰-۱۳۸۵ (دوره ریاست‌جمهوری آقای احمدی‌نژاد) بود.
6. بر اساس نتایج آمارگیری از نیروی کار، در سال‌های ۱۴۰3- ۱۳۹۰، بیشترین افزایش سالانه تعداد شاغلان برآورد شده کشور، به میزان ۳.۶ درصد در سال ۹۲ و پس از آن به میزان ۳.۴ درصد در سال ۹۶ بود؛ در سال ۹۹ به دلیل همه‌گیری بیماری کووید ۱۹، تعداد شاغلان برآورد شده نسبت به سال ۹۸ به میزان ۴.۲ درصد کاهش یافت.
7. در سال ۱۳۵۵، سهم شاغلان استان از کشور ۵.۳ درصد بود که به ۴.۳ درصد در سال ۶۵ کاهش یافت و پس از آن به ۵ درصد در سال ۷۵ افزایش و سپس با روند کاهشی به ۴.۶ درصد در سال ۹۰ رسید.
8. در سال‌های 1403- ۱۳۹۶، استان خوزستان از نظر نسبت اشتغال در جمعیت ۱۵ ساله و بیشتر، در رتبه‌های بین ۲۲ تا 26 واز نظر نرخ بیکاری در رتبه‌های 3 تا ۵ در بین استان‌های کشور بود.
در سال ۱۴۰۳، نسبت اشتغال در جمعیت ۱۵ ساله و بیشتر ( تعداد شاغلان در هر صد نفر جمعیت) استان خوزستان، ۳۵.۷ درصد بود که در رتبه ۲۶ بین استان‌های کشور قرار داشت. استان زنجان با نسبت اشتغال ۴۷.۲ درصد در رتبه یکم قرار داشت. در این سال، نرخ بیکاری در جمعیت ۳۵- ۱۸ ساله استان خوزستان، ۲۲.۷ درصد بود که پس از استان‌های کرمانشاه و لرستان در رتبه سوم بین استان‌های کشور قرار داشت. استان‌های تهران و یزد به ترتیب با نرخ بیکاری ۸.۹ درصد و ۹.۳ درصد در این گروه سنی، در رتبه‌های ۳۱ و ۳۰ بین استان‌های کشور قرار داشتند.
9. در دوره زمانی سال‌های ۱۴۰۳ -۱۳۹۰:
9.1. تعداد شاغلان کشورو استان خوزستان، به ترتیب ۲۱.۴ درصد و ۱۳.۷ درصد افزایش نشان می دهند. استان خوزستان از این نظر، در رتبه ۲۰ بین استان‌های کشورقرار داشت. پایین بودن رشد شاغلان استان خوزستان، در حالی است که در سال های ۱۴۰۰- ۱۳۹۰، سهم استان خوزستان از ارزش محصول ناخالص داخلی کشور بین ۱۱ تا ۲۰.۳ درصد بود و در سال ۱۴۰۰ به ۱۷ درصد رسید و در همه این سال‌ها در رتبه ۲ ( پس از استان تهران) بین استان‌های کشور قرار داشت اما در این دوره زمانی، میانگین نرخ رشد سالانه ارزش تولید ناخالص داخلی ( به قیمت ثابت سال ۱۴۰۰) استان خوزستان، ۲.۸- درصد (در رتبه ۳۰ بین استان‌های کشور) و پس از استان کهگیلویه و بویراحمد، کمترین میزان در بین استان‌های کشور بود.
9.2. تعداد شاغلان بخش کشاورزی (زراعت و باغداری، پرورش دام، مرغداری، زنبورداری، ماهیگیری و آبزی پروری) در استان ۴.۵ درصد کاهش یافت.
در سال های 1400-1390، میانگین نرخ رشد سالانه فعالیت کشاورزی، شکار، جنگلداری و ماهیگیری استان خوزستان، ۱.۹ درصد و در رتبه ۲۳ بین استان‌های کشور قرار داشت.
رشد منفی تعداد شاغلان بخش کشاورزی در استان را می توان به دلایل زیر دانست:
ـ توسعه مکانیزاسیون و نیاز کمتر به نیروی انسانی،
ـ خشک‌سالی‌ها،
ـ پایین بودن نسبی درآمد شاغلان این بخش به دلیل پایین بودن بهره وری عوامل تولید
در سال ۱۴۰۰، ارزش افزوده حاصل از هر هکتار زمین زراعی و باغی در استان خوزستان ۲۳۸.۴ میلیون ریال بود که در رتبه ۲۲ بین استان‌های کشور قرار داشت.
بی سوادی یا پایین بودن سطح سواد شاغلان این بخش، از علل پایین بودن بهره وری است. بر اساس نتایج سرشماری عمومی کشاورزی سال 1403، ازبهره برداران کشاورزی استان خوزستان، 24.3 درصد بی سواد و مدرک تحصیلی 34.5 درصد آنان، ابتدایی و غیر‌رسمی می‌باشد.
ـ مهاجت از روستاها به شهرها
9.1. تعداد شاغلان بخش صنعت (شامل فعالیت‌های استخراج نفت خام و گاز طبیعی، استخراج سایر معادن، صنعت، تولید و توزیع آب و برق و گاز، و ساختمان) در کشور و استان به ترتیب ۲۱.۲ درصد و ۴.۵ درصد ( رتبه ۲۴ بین استان‌های کشور) افزایش یافته‌اند.
در سال های 1400-1390، در استان خوزستان، میانگین رشد سالانه ارزش افزوده بخش صنعت 3.3- درصد بود. بیشترین رشد ارزش افزوده سالانه این بخش در سال 95 (نخستین سال پس از توافق برجام) به میزان 34.7 درصد و پس از آن، در سال 96 به میزان 8.1 درصد بود. بیشترین کاهش سالانه ارزش افزوده این بخش در سال 98 به میزان 21.9 درصد و پس از آن، در سال 91 به میزان 19 درصد بود.
نرخ رشد ارزش افزوده بخش صنعت استان خوزستان، عمدتاً متأثر از فعالیت استخراج نفت خام و گاز طبیعی بوده که سهم آن از ارزش افزوده بخش صنعت، بین 76.4 تا 90 درصد و نوسانات آن، تحت تأثیر شدید تحریم های اقتصادی بوده است.
با وجود قابلیت ها و فرصت های چشمگیر خوزستان برای توسعه صنایع کوچک و متوسط (کارگاه های صنعتی دارای 49-10 نفر کارکن) که نقش برجسته ای در تولید و اشتغال ایفا می‌کنند و با سرمایه‌گذاری کمتر، انعطاف‌پذیری بیشتر و توان ایجاد فرصت‌های شغلی محلی، سهمی تعیین‌کننده در توسعه اقتصادی و کاهش بیکاری دارند، سهم این صنایع در اقتصاد استان پایین است.
بر پایه نتایج آمارگیری مرکز آمار ایران از کارگاه‌های صنعتی ۱۰ تا ۴۹ نفر کارکن در سال ۱۴۰۱، سهم استان خوزستان از تعداد شاغلان کارگاه‌های صنعتی دارای کمتر از ۵۰ کارکن ،۱.۶ درصد بود که در رتبه ۲۲ بین استان های کشور، قرار داشت.
9.2. تعداد شاغلان بخش خدمات ( شامل فعالیت‌های عمده فروشی، خرده فروشی، تعمیر وسایل نقلیه و لوازم خانگی، هتل‌داری و رستوران، حمل و نقل، بانک و بیمه، آموزش، بهداشت و درمان، امور دفاعی و انتظامی) در کشور و استان به ترتیب ۳۲.۹ درصد و ۲۶.۵ درصد (رتبه ۲۳ بین استان‌های کشور) افزایش یافته‌اند.
در سال‌های ۱۴۰۰-۱۳۹۰، میانگین نرخ رشد سالانه بخش خدمات استان خوزستان، ۰.۲۳- درصد و در رتبه بیستم بین استان‌های کشور بود.
9.3. در استان خوزستان، سهم شاغلان بخش کشاورزی از 16.7 درصد در سال 90 به 14 درصد و سهم شاغلان بخش صنعت از 34.8 درصد به 32 درصد، کاهش و سهم شاغلان بخش خدمات از 48.4 درصد به 53.9 درصد افزایش یافته است.
نتیجه‌گیری
بررسی داده‌های سرشماری و آمارگیری نیروی کار طی سال‌های ۱۳۵۵ تا ۱۴۰۳ نشان می‌دهد که نرخ بیکاری استان خوزستان در اغلب سال‌ها بالاتر از میانگین کشوری و نسبت اشتغال این استان نیز در همه سال های مورد بررسی، کمتر از میانگین کشور بوده است. در سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۳، نسبت اشتغال جمعیت ۱۵ ساله و بیشتر در استان برای مردان بین ۶۰.۴ تا ۶۳.۶ درصد و برای زنان بین ۸.۲ تا ۱۲.۸ درصد ثبت شده است که نشان‌دهنده فاصله زیاد در فرصت‌های شغلی میان دو جنس می‌باشد. همچنین در سال‌های ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۳، نرخ بیکاری جمعیت ۱۸ تا ۳۵ ساله مردان بین ۱۶.۵ تا ۱۹.۸ درصد و زنان بین ۳۷.۹ تا ۴۴.۴ درصد در نوسان بوده است
بررسی تغییرات بخشی اشتغال در استان نشان می‌دهد که در سال 1403 نسبت به سال 1390، سهم شاغلان بخش های کشاورزی و صنعت در اشتغال کاهش و سهم شاغلان بخش خدمات افزایش یافته است.
در سال های 1400-1390 در استان خوزستان، میانگین نرخ رشد سالانه بخش کشاورزی، ۱.۹ درصد، بخش های صنعت و خدمات به ترتیب، 3.3- درصد و ۰.۲۳- درصد بود.
در 50 سال گذشته، جنگ 8 ساله ایران و عراق، تحریم های اقتصادی، خشکسالی ها و سیاست ها و عملکردهای حکمرانی کشور و استان، از عوامل مؤثر بر بازار کار استان خوزستان بوده اند.